خلاصه
این متن، برگرفته از کتاب «نماز چیست؟» نوشته شهید آیت‌الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی است که توسط بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های ایشان منتشر شده است. هدف اصلی این کتاب تبیین جامع و عمیق مفهوم، اهمیت، و چگونگی نماز در اسلام است. این اثر ابتدا به فلسفه نیایش، عبادت و سپس به جزئیات نماز، شامل وضو، قبله، اذان، اقامه و نحوه ادای نمازهای یومیه می‌پردازد. همچنین، تأثیر عمیق نماز بر انسان، اهمیت نماز جماعت، نماز جمعه، نماز عید و نماز آیات، و جایگاه دعا و قنوت در نماز را تشریح می‌کند و نماز را به عنوان سرود توحید، فضیلت، و صلح معرفی می‌کند.
خلاصه مفصل
منبع “نماز چیست؟” مجموعه‌ای از گفتارها و نوشتارهای شهید آیت‌الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی است که در سال ۱۳۹۰ توسط بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های ایشان برای پنجمین بار به چاپ رسیده است [۱]. این کتاب در اصل بخشی از کتاب “سرود یکتاپرستی” است که در سال ۱۳۷۸ منتشر شده بود [۲، ۴]. دکتر بهشتی با قلمی شیوا، به تبیین مفهوم، معنا، صورت و سیرت نماز می‌پردازد و آن را به عنوان زیباترین شعار یکتاپرستان معرفی می‌کند [۴].
در ادامه، خلاصه مفصلی از این منبع ارائه می‌شود:
- پرستش و نیایش، راز و نیاز و عبادت
- نیایش و پرستش از دیدگاه بهشتی، لحظه‌ای است که انسان به شکوه و کمال بی‌نهایت آفریدگار می‌اندیشد و با فروتنی، سر تعظیم (رکوع)، پیشانی بندگی (سجود) و زبان ستایش (تسبیح و حمد) به او می‌گراید [۵].
- راز و نیاز (دعا) زمانی اتفاق می‌افتد که انسان خود را نیازمند کمک نیرویی برتر می‌یابد و دلش به سوی آفریدگار دانا، توانا و مهربان جهان می‌رود و نیازها و رازهای خود را با او در میان می‌گذارد [۵].
- عبادت به مجموع این پرستش و نیایش و راز و نیاز و کمک‌خواهی گفته می‌شود [۶]. قرآن، عبادت را تنها مخصوص خدای یکتا می‌داند و پرستش هر چیز دیگری جز او را گناهی بزرگ می‌شمارد [۶]. تنها شرط مهم عبادت در اسلام این است که آنچه بندگان خدا به عنوان عبادت انجام می‌دهند، آلوده به خرافات، اوهام، شرک، خودنمایی و ریا نباشد [۷]. اسلام برای عبادت شکل یا زبان خاصی تعیین نکرده است [۷].
- نماز مراسمی مخصوص برای پرستش خدا و راز و نیاز با اوست که جنبه‌های آموزنده و ارزنده‌ای دارد و به همین دلیل شکل خاصی به خود گرفته است [۷].
- نماز: سرود توحید، فضیلت و پاکی
- نماز، سرود یکتاپرستی و توحید و سرود فضیلت و پاکی است [۸]. هدف آن این است که روح و فکر ما را در برابر عوامل آلوده‌کننده‌ای که در زندگی روزمره با آنها سروکار داریم، یکتاپرست و پاک نگه دارد [۸].
- در زندگی روزمره، انسان درگیر تلاش برای زندگی و تأمین نیازهاست [۸]. این مشغولیت‌ها می‌توانند انسان را در آـرزوهایش فرو برند و از شخصیت واقعی و انسانی خود بیگانه سازند و روح و جسم او را آلوده کنند [۹].
- دکتر بهشتی با مثالی از آلودگی جسمی (که کارگران، دانشجویان، کشاورزان، پزشکان و خانه‌داران هر روز نیاز به شستشو دارند) توضیح می‌دهد که روح انسان نیز در میدان زندگی روزانه، به همان اندازه یا بیشتر، در معرض آلودگی‌های گوناگونی مانند هوس‌های لجام‌گسیخته، خودخواهی‌ها، غرور، عقده‌های روانی، حسد، کینه و انتقام است [۹، ۱۰، ۱۱]. این آلودگی‌ها روح را تیره کرده، انسان را از راه راست منحرف می‌کنند و به دام فساد و وسوسه‌های شیطانی می‌کشانند [۱۱].
- نماز، شستشوی جان و دل است. همان‌طور که تن و لباس را می‌شوییم، باید روح و جان خود را نیز پاکیزه کنیم و آن را در چشمه زلال و صاف الهی شستشو دهیم [۱۲]. پیامبر اکرم (ص) نمازهای پنج‌گانه را به نهری تشبیه کرده‌اند که هر روز پنج بار در آن شستشو شود و هیچ آلودگی بر بدن باقی نماند [۱۲، ۱۳].
- نمازهای روزانه
- مسلمانان موظف‌اند پنج نماز روزانه را در اوقات مشخصی (صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء) به جا آورند [۱۳].
- نماز صبح از سپیده‌دم تا طلوع آفتاب [۱۳، ۱۴].
- نماز ظهر از نیمروز تا غروب آفتاب [۱۳، ۱۵].
- نماز عصر تقریباً ۲ تا ۳ ساعت بعدازظهر، و وقت گسترده آن از پس نماز ظهر تا غروب آفتاب است [۱۳، ۱۵].
- نماز مغرب پس از غروب آفتاب تا نیمه شب [۱۳، ۱۵].
- نماز عشاء پس از نماز مغرب تا نیمه شب [۱۳، ۱۵].
- این نمازها یک برنامه روزانه معنوی برای انسان ایجاد می‌کنند؛ صبح با نیت پاک شروع می‌کند، ظهر نشاط جسمی را با نشاط روحی تکمیل می‌کند، عصر قبل از ادامه کار روزانه خدا را به یاد می‌آورد، و شب برنامه روزانه را با یاد خدا به پایان می‌رساند و با دلی آرام به خواب می‌رود [۱۶، ۱۷].
- اذان و اقامه
- اذان با آهنگ خاصی فرا رسیدن وقت نماز را اعلام می‌کند [۱۸]. اذان شامل تکبیر “الله اکبر”، شهادت به یگانگی خدا “اشهد ان لا اله الا الله”، شهادت به رسالت محمد (ص) “اشهد ان محمداً رسول الله”، و دعوت به نماز “حی علی الصلاه”، رستگاری “حی علی الفلاح” و بهترین کار “حی علی خیر العمل” است [۱۸، ۱۹].
- اقامه نیز با همان عبارات اذان، به جز اضافه شدن عبارت “قد قامت الصلاه” (نماز برپا شد)، برای اعلام آمادگی جهت برپایی نماز گفته می‌شود، به ویژه در نماز جماعت [۲۱، ۲۲].
- آمادگی برای نماز: وضو و قبله
- وضو به معنای شستن صورت، دست‌ها از آرنج تا نوک انگشتان، و کشیدن دست (مسح) بر جلوی سر و روی پاهاست. نیت وضو باید برای خدا و با پاکی باشد [۲۳].
- قبله جهتی است که مسلمانان به سوی آن نماز می‌گزارند؛ این جهت رو به خانه “کعبه” است که توسط حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) در مکه برای پرستش خدای یگانه ساخته شد [۲۰، ۲۴]. اسلام کعبه را کانون یکتاپرستی معرفی کرده است [۲۴].
- لباس و بدن نمازگزار باید از نجاسات (مانند ادرار، مدفوع، خون) پاک باشد و استفاده از لباس و مکان نماز، نباید از نظر حقوق دیگران یا دیگر جهات ممنوع باشد [۲۳، ۲۴، ۲۵].
- چگونگی خواندن نماز (یک رکعت کامل)
- تکبیره الاحرام: با گفتن “الله اکبر” (خدا از هر چیز بزرگتر است) نماز آغاز می‌شود و انسان تمام عظمت‌های دیگر را کوچک می‌بیند [۲۶].
- قرائت:
- سوره حمد: در نماز، ابتدا سوره حمد با “بسم الله الرحمن الرحیم” خوانده می‌شود [۲۷]. این سوره با “الحمدلله رب العالمین” آغاز می‌شود که ستایش بی‌نهایت و کمال مطلق را تنها مخصوص خدا می‌داند [۲۷]. دکتر بهشتی مداحی و چاپلوسی را آفتی بزرگ اجتماعی و اخلاقی می‌داند که شخصیت چاپلوس را پست و شخصیت مدح‌شده را مغرور می‌کند و راه انتقاد منطقی را می‌بندد [۲۸، ۲۹].
- سوره حمد ادامه می‌یابد با “الرحمن الرحیم” (خدای مهرورز مهربان) و “مالک یوم الدین” (دارنده روز پاداش) که به مسلمان امید و بیم می‌دهد [۲۹، ۳۰].
- “ایاک نعبد و ایاک نستعین” (تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو کمک می‌خواهیم) بر اتکا به خدا و عدم چشم‌داشت آقامنشانه از دیگران تأکید دارد [۳۰، ۳۱].
- “اهدنا الصراط المستقیم…” (ما را به راه راست هدایت فرما…) اساسی‌ترین دعای مسلمان در نماز است؛ راهی که او را از محرومیت‌های نابجا، تنبلی، و هدر رفتن نیروها نجات می‌دهد [۳۱، ۳۲].
- سوره دیگر: پس از حمد، سوره‌ای دیگر از قرآن (مثلاً سوره توحید) خوانده می‌شود [۳۲]. سوره توحید (اخلاص) یگانگی، بی‌نیازی، و بی‌همتایی خداوند را بیان می‌کند و در مقابل عقاید خرافی مانند تثلیث مسیحیان قرار می‌گیرد [۳۳].
- رکوع: پس از قرائت، نمازگزار به احترام و تعظیم، تا زانو خم می‌شود و می‌گوید: “سبحان ربی العظیم و بحمده” یا “سبحان الله” [۳۴]. این حرکت نشان‌دهنده این است که انسان جز در برابر خداوند، در برابر هیچ قدرت، ثروت و مقامی سر خم نمی‌کند [۳۴، ۳۵].
- سجود: پس از راست شدن از رکوع، نمازگزار به خاک می‌افتد و پیشانی را بر خاک یا آنچه از خاک می‌روید (نه آنچه خوراک یا پوشاک است)، قرار می‌دهد و می‌گوید: “سبحان ربی الاعلی و بحمده” [۳۵، ۳۶]. این حالت سجود که نهایت فروتنی است، دوباره بر یگانگی و عظمت خدا تأکید می‌کند و این پیام را می‌دهد که مسلمان جز در برابر خدا، در برابر هیچ‌کس و هیچ‌چیز به خاک نمی‌افتد [۳۷].
- پس از هر سجده، نمازگزار سر از خاک برمی‌دارد و می‌نشیند و سپس سجده دوم را انجام می‌دهد [۳۷].
- رکعت و تشهد و سلام
- نمازهای روزانه دو، سه یا چهار رکعتی هستند [۳۸].
- در رکعت دوم نماز (و در نمازهای سه و چهار رکعتی، پس از سجده دوم رکعت آخر)، نمازگزار می‌نشیند و تشهد می‌خواند: “اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له…” (گواهی می‌دهم خدایی جز او نیست، یگانه است و شریکی ندارد)، “و اشهد ان محمداً عبده و رسوله” (گواهی می‌دهم محمد بنده و فرستاده اوست)، و “اللهم صل علی محمد و آل محمد” (خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست) [۴۱، ۴۲]. این عبارات مجدداً بر توحید و مقام پیامبر (ص) به عنوان بنده و فرستاده (نه فرزند یا شریک خدا) تأکید می‌کنند تا مسلمانان دچار انحراف نشوند [۴۳].
- سپس با گفتن سلام، نماز به پایان می‌رسد: “السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته”، “السلام علینا و علی عباد الله الصالحین”، “السلام علیکم و رحمه الله و برکاته” [۴۲]. این سلام‌ها همبستگی و یکپارچگی همه مسلمانان و بندگان صالح خدا در سراسر جهان را نشان می‌دهد [۴۳، ۴۴].
- تأثیر عمیق نماز در انسان
- نماز، سرود یکتاپرستی، حفظ شخصیت انسان، فضیلت، و صلح با بندگان نیکوکار خداست [۴۹].
- نماز از آلودگی به شرک، خودباختگی در برابر زیبایی‌ها، مرعوب شدن در برابر قدرت‌های خودکامه و ناسازگاری با بندگان نیکوکار خدا جلوگیری می‌کند [۵۰].
- قرآن کریم می‌فرماید: “نماز، انسان را از کار‌های پلید و زشت بازمی‌دارد و یاد خدا از همه مهم‌تر است” (سوره عنکبوت، آیه ۴۵) [۵۱].
- نماز به انسان نشاط معنوی خاصی می‌دهد و از افسردگی و پژمردگی روح جلوگیری می‌کند [۵۱].
- نماز نوعی تمرین وظیفه‌شناسی است و به پیشرفت انسان در زندگی کمک می‌کند [۵۲]. قرآن به صبر و نماز برای کمک گرفتن در راه زندگی توصیه می‌کند و نماز را برای فروتنان آسان می‌داند [۵۲، ۵۳].
- مسلمانان صدر اسلام با وجود تمسخر و آزار مخالفین، با پافشاری نماز می‌خواندند و پیامبر (ص) نیز فرمودند “دینی که در آن نماز نباشد، خیری ندارد” [۵۴، ۵۵، ۵۶].
- نماز جماعت، جمعه و عید
- نماز جماعت: اسلام بر زندگی جمعی تأکید دارد و مسلمانان را تشویق می‌کند که نمازهای خود را به صورت جماعت در مسجد یا هر مکان مناسب دیگر برگزار کنند [۵۶]. امام جماعت، نماز را رهبری می‌کند و این خود نوعی رهبری عالی برای مردم است [۵۷].
- نماز جمعه: مسلمانان هر منطقه هر جمعه ظهر جمع می‌شوند و نماز جمعه می‌گزارند. امام جماعت در این نماز دو خطبه (سخنرانی) درباره مسائل اجتماعی و تعالیم اسلام ایراد می‌کند و سپس دو رکعت نماز جماعت (همانند نماز صبح) خوانده می‌شود [۵۸، ۵۹]. این نماز نماد حکومت اسلامی عادل است [۵۹].
- نماز عید (فطر و قربان): اسلام دو عید بزرگ دارد؛ عید فطر (اول شوال) که جشن موفقیت در روزه‌داری است و عید قربان (دهم ذی‌حجه) که جشن موفقیت در برگزاری مراسم حج است [۶۳، ۶۴]. این نمازها نیز به صورت جماعت، با شور و شادی و تکبیر در فضایی باز یا سالن‌های بزرگ برگزار می‌شوند [۶۵].
- نمازهای جماعت، جمعه و عید، علاوه بر تأثیر عمیق معنوی بر نمازگزاران و کمک به رشد معنوی آنان، نمادی از همبستگی اجتماعی، سیاسی و یکپارچگی مسلمانان است و حفظ آن از شعارهای ارزشمند اسلامی محسوب می‌شود [۶۵، ۶۶].
- نماز آیات
- این نماز برای حوادثی مانند خسوف (ماه گرفتگی)، کسوف (خورشید گرفتگی)، زلزله، طوفان، رعد و برق و سیل واجب می‌شود [۶۶]. اسلام این حوادث را نشانه‌های قدرت و حکمت الهی می‌داند و از انسان می‌خواهد که به جای ترس و خرافات، به خدا توجه کند و با نماز آیات روح خود را از افکار موهوم فارغ سازد [۶۷، ۶۸].
- نماز آیات دو رکعت است (مانند نماز صبح) اما با این تفاوت که در هر رکعت، به جای یک رکوع، پنج رکوع دارد [۶۹]. در هر رکوع، یک بخش از یک سوره (که به پنج بخش تقسیم شده) خوانده می‌شود [۶۹].
- دعا و قنوت
- علاوه بر واجبات نماز، انسان می‌تواند به دلخواه خود در نماز، دعا و راز و نیاز کند. این نوع دعا و راز و نیاز بسیار خوب و مستحب است، به ویژه در رکعت دوم قبل از رکوع که به آن قنوت می‌گویند [۷۲]. انسان می‌تواند در قنوت، با هر زبان و عبارتی که دلش می‌خواهد با خدا راز و نیاز کند [۷۳].
- نماز به زبان قرآن (عربی)
- اجزای واجب نماز به زبان عربی است [۷۳]. این به دلیل آن است که نماز شعار بزرگ اسلام و امت اسلامی است و برای حفظ یکپارچگی و همبستگی جهان اسلام ضروری است [۷۳].
- با توجه به مراسم‌هایی مانند حج که صدها هزار نفر از مسلمانان جهان با زبان‌های مختلف در آن شرکت می‌کنند، یکسان بودن زبان نماز (عربی) موجب فهم مشترک و وحدت می‌شود [۷۴]. یادگیری حدود ۲۹ جمله کوتاه عربی (مانند اذان، اقامه و قسمت‌های اصلی نماز) برای هر مسلمانی آسان است و به افزایش معلومات عمومی او کمک می‌کند [۷۴، ۷۵].
این منبع، در مجموع، نماز را نه تنها یک فریضه دینی، بلکه یک نظام جامع خودسازی، ارتباط با خدا و همبستگی اجتماعی معرفی می‌کند که هر جزء آن، دارای حکمت و معنای عمیقی است [۸۰، ۸۱].
