خلاصه
این سند شامل سخنرانی‌های آیت‌الله دکتر شهید بهشتی با عنوان «سه گونه اسلام» و «مراحل اساسی یک نهضت» است که بین سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۷ ایراد شده‌اند. بخش اول به شناخت انواع اسلام از دیدگاه جامعه‌شناسی قرآنی می‌پردازد و سه گونه اسلام را معرفی می‌کند: اسلام حقیقی (مؤمنان راستین)، اسلام مصلحتی/تابعیتی (آنهایی که برای منافع اجتماعی یا سیاسی به ظاهر مسلمان می‌شوند)، و اسلام اقلیمی/عادتی (کسانی که صرفاً به دلیل محیط خانوادگی و جغرافیایی خود مسلمان هستند). بخش دوم به پنج مرحله اصلی تشکیل و گسترش یک نهضت می‌پردازد، از شکل‌گیری ایده و هسته اولیه تا قدرت‌یابی و جهانی‌شدن آن، با تأکید بر نقش رهبری، سازماندهی و فداکاری در پیشبرد اهداف نهضت. هدف کلی این مطالب، آموزش و هوشیاری جامعه اسلامی برای تمایز نهضت‌های اصیل از حرکات سطحی و سودجویانه و همچنین تبیین مسیر صحیح مبارزه و سازندگی است.
خلاصه مفصل
کتاب «سه گونه اسلام» مجموعه‌ای از گفتارها و نوشتارهای آیت‌الله شهید دکتر سید محمد حسینی بهشتی است که به تحلیل جامعه‌شناختی و مراحل یک نهضت اسلامی می‌پردازد. این کتاب از دو بخش اصلی تشکیل شده است: «سه گونه اسلام» و «مراحل اساسی یک نهضت». هدف کلی این اثر، آشنا کردن خوانندگان، به ویژه نسل جوان، با ریشه‌های انقلاب اسلامی و ارائه ابزارهایی برای تحلیل زمانه خودشان است.
بخش اول: سه گونه اسلام این بخش، گفتاری است که دکتر بهشتی در سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۸ میلادی) در اتریش و در جمع دانشجویان اسلامی اروپا ایراد کرده است. در این گفتار، ایشان به تحلیل موضع قرآن کریم نسبت به گروه‌های مختلف گرونده به نهضت اسلامی می‌پردازد و دستاوردهای این بحث تاریخی را برای شرایط آن روز نهضت اسلامی ایران به کار می‌برد [۴، ۵]. دکتر بهشتی سه گونه اسلام را بر اساس آیات قرآن کریم شناسایی می‌کند:
- اسلام راستین:
- این نوع اسلام بر اساس آیات قرآن کریم به معنای «تسلیم کامل» و «پذیرش بدون مقاومت و چون و چرا» است [۱۵، ۱۶].
- اسلام راستین یک «اسلام قلبی، واقعی، سازنده و عملی» است.
- مؤمنان راستین کسانی هستند که «به خدا و پیامبرش ایمان آورده و سپس تردید نکرده‌اند و با جان و مال خود در راه خدا جهاد کرده‌اند؛ اینانند که راستگو هستند» [۱۷، ۴۰].
- این گروه از افراد، «حق‌جویان راستین» هستند که سال‌ها به دنبال گمشده خود بوده‌اند و با عشق به حق به نهضت می‌پیوندند و در راه رسیدن به آرمان خود از هیچ فداکاری و جانبازی دریغ نمی‌کنند [۲۲، ۲۹]. اینها قوام‌بخش اصلی یک نهضت هستند.
- اسلام تابعیتى (سیاسی و مصلحتی):
- این گونه اسلام به معنای تسلیم شدن در برابر قدرت حاکم است، با هدف بهره‌مندی از مزایای تابعیت و امکانات حکومت اسلامی [۳۸، ۳۹].
- قرآن کریم این گروه را در سوره حجرات (آیات ۱۴ تا ۱۸) توصیف می‌کند، آنجا که اعراب بادیه‌نشین می‌گویند «ما ایمان آوردیم»، اما قرآن به پیامبر (ص) دستور می‌دهد که بگوید: «ایمان نیاورده‌اید، بلکه بگویید ما تسلیم شدیم، و هنوز ایمان وارد دل‌های شما نشده است» [۱۷، ۱۸، ۲۰، ۱۲۲].
- این افراد اغلب منت بر پیامبر می‌گذارند که به خاطر او مسلمان شده‌اند و سهم خود را از مواهب حکومت طلب می‌کنند [۳۸، ۳۹].
- این گروه، ایمان واقعی و اهداف نهضت را درک نمی‌کنند، بلکه تنها به دنبال استفاده از قدرت حاکم هستند. در فقه اسلامی نیز کسی که شهادتین بگوید، شناسنامه مسلمانان را دریافت می‌کند، اما پس از آن محک زده می‌شود تا راستین بودن ایمانش مشخص شود [۳۹، ۴۰].
- اسلام اقلیمی (مادری و پدری/ عادتی):
- این گروه از مسلمانان کسانی هستند که به دلیل تولد در خانواده مسلمان، خود را مسلمان می‌دانند.
- اسلام آنها بر پایه عادت و وراثت است، نه بر اساس شناخت و انتخاب آگاهانه.
- وظیفه اصلی هر مسلمان در سن بلوغ، تبدیل این اسلام عادتی به اسلام انتخابی و شناختی است [۸۲، ۸۴].
دسته‌بندی گروندگان به نهضت‌های مسلکی: دکتر بهشتی برای توضیح بیشتر، افراد جامعه را بر اساس انگیزه پیوستن به یک نهضت مسلکی به پنج گروه تقسیم می‌کند [۲۱، ۵۱]:
- حق‌جویان راستین: کسانی که با عشق به حق به دنبال گمشده خود (آرمان و ایده الهی و انسانی) می‌گردند و پس از یافتن آن، با تمام وجود به آن می‌پیوندند و در راه آن جهاد می‌کنند [۲۲، ۲۸، ۲۹]. اینها مؤمنان و پیروان راستین نهضت هستند و قوام نهضت به آنها بستگی دارد [۲۹، ۴۱].
- ناراضیان از وضع موجود: این افراد به دلیل نارضایتی از شرایط فعلی، به هر دعوت جدیدی که وعده بهبود وضع را بدهد، روی می‌آورند [۲۲، ۳۰]. اینها به دنبال وضع بهتر برای خودشان هستند، بدون لزوماً داشتن آرمان‌های عالی. این گروه و گروه پنجم، اگرچه بد نیستند، اما می‌توانند ناخودآگاه خطرآفرین باشند.
- جاه‌طلبان/فرصت‌طلبان: افرادی که در شرایط موجود فرصت رشد و رسیدن به مقام دلخواه را پیدا نکرده‌اند و به محض شنیدن صدای جدید، به امید رسیدن به جاه و مقام به آن می‌پیوندند [۲۳، ۳۰]. اینها ممکن است در صفوف اولیه نهضت کارهای قهرمانانه هم انجام دهند، اما هدف شخصی خود را دنبال می‌کنند [۲۴، ۳۱]. تشخیص این گروه از گروه اول بسیار دشوار است.
- آپورتونیست‌ها (فرصت‌طلبان محض): کسانی که حاضر به خطر کردن نیستند و از دور موقعیت را رصد می‌کنند تا «سفره آماده‌ای» پیدا کنند و از دسترنج دیگران بهره‌برداری کرده و به پیشوایی و مقام برسند [۲۵، ۲۶]. این گروه بسیار خطرناک و پر توقع هستند و در زمان قدرت‌یابی نهضت خود را نشان می‌دهند [۳۳، ۳۴، ۹۴].
- مردم عادی/پیروان مذهب زندگی آرام: اکثر مردم در این گروه قرار می‌گیرند. آنها به دنبال زندگی آرام و روزمره خود هستند و به پناه یک قدرت حاکم (چه دیروز و چه امروز) نیاز دارند تا بتوانند زندگی خود را بگذرانند [۲۶، ۲۷، ۲۸]. این گروه و گروه سوم و چهارم می‌توانند پناهگاه گروه‌های سه و چهار باشند.
وظیفه انجمن‌های اسلامی دانشجویی: دکتر بهشتی به اهمیت نقش انجمن‌های اسلامی دانشجویی (به ویژه در اروپا) برای جوانانی که از محیط‌های خانوادگی غیرمقید به اسلام به اروپا آمده‌اند و به دنبال آرمان واقعی خود هستند، تأکید می‌کند. این انجمن‌ها باید پناهگاهی صمیمی و گرم برای این «حق‌جویان» باشند و آنها را به سمت اسلام راستین هدایت کنند [۴۸، ۴۹، ۵۰].
موضوعات تکمیلی در بخش «سه گونه اسلام»:
- «نماز وسطی»: در گفتاری دیگر، دکتر بهشتی «نماز وسطی» را نه یک نماز خاص، بلکه نمازی می‌داند که در هر زمان و مکان، بیشتر در معرض سستی و بی‌توجهی قرار می‌گیرد و باید بیشتر به آن محافظت شود.
- «زبان نماز»: در گفتار دیگری (که در این منبع نیست اما در «سرود یکتاپرستی» وجود دارد)، ایشان به وحدت‌بخش بودن زبان عربی در نماز اشاره می‌کند و بر آموزش معنای نماز به کودکان تأکید دارد [۶, بخش اول، مقدمه].
- نقد مطلق‌گرایی: دکتر بهشتی بر لزوم پذیرش «نسبیت» در زندگی و تلاش‌ها تأکید می‌کند و موفقیت را صرفاً به رسیدن به «صد در صد» ایده‌آل محدود نمی‌داند. حتی کمی بهتر شدن نسبت به گذشته یک موفقیت بزرگ است [۶۶، ۶۷].
- نقش الگوها: الگوها (امام‌ها) نقش مهمی در جذب افراد و هدایت نهضت دارند. الگو باید فروتن، متواضع، با عمل، فعال، خوش‌رفتار و بااخلاص باشد [۷۶، ۱۲۹].
- تقوا و خودسازی: تقوا به معنای خودمهاری (کنترل نفس) و رعایت وظایف و پرهیز از زیر پا گذاشتن وظیفه است. خودسازی مستمر، با استفاده از همه عوامل مؤثر، راهکاری است برای تبدیل گروه‌های چهارگانه به گروه اول (راستین) [۶۹، ۷۰].
- جهل: از نظر اسلام، جهل بیشتر به معنای ناآگاهی است تا ندانستن.
- پوشش اسلامی زنان: دکتر بهشتی پوشش را نشانه احترام و شخصیت زن می‌داند، نه محدودیت او [۱۴۵، ۱۴۶]. زنان باید با وقار و اقتدار در جامعه حضور یابند و در عین پوشش، با شخصیت و فعال باشند [۱۴۷، ۱۴۹].
- نحوه امر به معروف و نهی از منکر: انتقاد باید سازنده، آگاهی‌بخش و بدون نیش باشد، تا دلخوری ایجاد نکند.
بخش دوم: مراحل اساسی یک نهضت این گفتار در سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۸ میلادی) در هامبورگ آلمان و در زمان اقامت دکتر بهشتی به عنوان مسئول مرکز اسلامی هامبورگ ایراد شده است [۵، ۱۵۸]. ایشان در این بخش، پنج مرحله اصلی یک نهضت مسلکی را تشریح می‌کند [۵، ۷۱]:
- مرحله اول: پیدایش ایده جدید و عرضه آن:
- شروع با پیدایش یک ایده جدید و تازه. این ایده می‌تواند کاملاً بی‌سابقه باشد یا یک ایده با سابقه طولانی که به شکل و صورتی جدید و متناسب با شرایط زمانی و مکانی عرضه می‌شود [۱۵۸، ۱۵۹].
- نقش فرد و گروه: ایده ممکن است توسط یک فرد یا یک گروه عرضه شود. اگرچه تاریخ نشان داده است ایده‌های بزرگ معمولاً به نام یک فرد شناخته می‌شوند، اما این نباید این ذهنیت را ایجاد کند که ایده‌های جدید تنها فردی هستند.
- هماهنگی با زمان و مکان: ایده جدید باید با شرایط زمانی و مکانی خود در ارتباط و پیوند باشد.
- قدرت تبیین مسائل اساسی: ایده باید قدرت کافی برای تبیین مسائل اساسی روز را داشته باشد و بتواند از عهده حل مشکلات بشر برآید تا به پیروزی چشمگیری دست یابد.
- عرضه سری و علنی: در ابتدا، عرضه ایده ممکن است به صورت سری و پنهانی به افراد محدود انجام شود (مانند سه سال اول دعوت پیامبر اسلام) [۱۶۸، ۱۷۰]. پس از آن، نوبت به عرضه علنی و همگانی می‌رسد [۱۶۹، ۱۷۲]. این مرحله با دشواری‌ها، آزار و شکنجه همراه است [۱۷۰، ۱۷۱].
- مرحله دوم: شکل‌گیری هسته اولیه طرفداران:
- این مرحله شامل ایجاد یک هسته فعال، سازنده، باایمان و کوشا از افراد مؤمن به ایده جدید است.
- جذب نیرو: جذب افراد معمولاً از دو طریق صورت می‌گیرد: ۱. از طریق عرضه علنی ایده و جذب افکار و افراد آماده، ۲. از طریق تماس‌های شخصی ایده صاحب و یاران نخستین او با افراد مستعد و متمایل [۱۷۳، ۱۷۴، ۱۷۵].
- اهمیت هسته اولیه: هسته اصلی باید از عناصر آب‌دیده، شناخته‌شده، به درد بخور و باایمان و سازنده تشکیل شود.
- وظایف اعضای هسته اصلی [۱۷۹، ۱۸۰]:
- جست‌وجوی افراد و گروه‌های جدید تا حد نصاب لازم برای شروع مرحله سوم.
- کاوش درباره مناسب‌ترین مکان و نقطه شروع برای تحقق ایده جدید.
- تحقیق درباره جزئیات نقشه پیاده کردن ایده جدید (با تأکید بر عدم ارائه نقشه‌های تفصیلی در ابتدای کار) [۱۸۰، ۱۸۲].
- اصطکاکات فکری و قلمی: در این مرحله، برخوردها و اصطکاکات فکری و گفتاری و قلمی در هسته اصلی و با مخالفان اجتناب‌ناپذیر است [۱۸۷، ۱۸۸].
- مرحله سوم: تحقق بخشیدن به نو ایده:
- این مرحله ورود به عمل، اجرا و آغاز کار و فعالیت پیگیر برای تحقق ایده است. این یکی از حساس‌ترین و خطرناک‌ترین مراحل یک نهضت است [۱۸۸، ۱۹۱].
- اصول این مرحله:
- رسیدن نیروها به حد نصاب و پیوستگی تشکیلاتی همراه با انضباط تشکیلاتی: درگیری با قدرت‌ها نیازمند تشکیلات و انضباط است، نه درویشی مسلکی [۱۹۰، ۱۹۱].
- داشتن کادر کافی رهبری: شروع مرحله سوم بدون رهبری ورزیده، قمار با سرمایه نهضت است [۱۹۱، ۱۹۲].
- رسیدن نیروهای درگیرشونده به حد نصاب: قرآن کریم در نهضت اسلام، حد نصابی برای درگیری تعیین می‌کند (ابتدا ۱ به ۱۰ و سپس ۱ به ۲) [۱۹۲، ۱۹۳]. این نشان می‌دهد که صرف ایمان و تشکیلات برای ورود به میدان کافی نیست.
- آمادگی برای حل مسائل در صورت پیروزی یا شکست احتمالی: کادر رهبری باید برای هر دو حالت (پیروزی یا شکست) برنامه و نقشه‌هایی داشته باشد [۱۹۴، ۱۹۶].
- هشدار درباره «فرصت‌های تاریخی زودگذر»: نباید بدون محاسبه و آمادگی لازم، تحت تأثیر فرصت‌های زودگذر وارد عمل شد [۱۹۶، ۱۹۷].
- برخوردهای آزمایشی (سَرایا و غزوات): رهبری باید با انجام برخوردهای آزمایشی کوچک (مانند سرایا در صدر اسلام) هم قدرت حریف را محک بزند و هم نیروهای خود را بیازماید [۱۹۸، ۲۰۰].
- تاکتیک کمتر نشان دادن نیروی نهضت: گاهی لازم است نهضت نیروی خود را در باطن زیاد کند و کاری کند که مخالفان، نیروی نهضت را کمتر از آنچه هست بشناسند.
- مرحله چهارم: قدرت‌یابی و استقرار نهضت:
- این مرحله شامل استقرار کامل در منطقه‌ای است که نهضت در آن به تسلط رسیده و کسب قدرت در آن منطقه.
- کارهای اساسی در این مرحله:
- استیلای کامل بر منطقه و عدم بیمناکی از جناح‌های مخالف داخلی سرکوب شده.
- کسب قدرت کافی برای مقابله با قدرت‌های خارجی مخالف و دفاع از نهضت.
- شروع به سازندگی در کارهای اثباتی برای ساختن جامعه نوبنیاد بر اساس نهضت.
- تغییر کادر رهبری: گاهی لازم است کادر رهبری سازنده تغییر کند و رهبرانی که زحمت شروع نهضت را کشیده‌اند، مسئولیت رهبری سازندگی را به گروهی شایسته‌تر بسپارند [۲۰۵، ۲۰۶].
- خطر اصلی: جنگ بر سر قدرت‌ها در این مرحله، خطر اساسی است.
- محدودیت نهضت‌های ملی: نهضت‌های ملی و میهنی در همین مرحله پایان می‌یابند، اما نهضت‌های ایدئولوژیکی وارد مرحله پنجم می‌شوند.
- مرحله پنجم: گسترش ایدئولوژی به دیگر جوامع:
- این مرحله مخصوص نهضت‌های ایدئولوژیکی جهانی است و نهضت‌های ملی وظیفه‌ای در این زمینه ندارند.
- هدف: تلاش برای گسترش ایدئولوژی به دیگر جوامع و آزاد کردن آنها [۲۰۷، ۲۰۸].
- انتخاب بهترین سیستم: برای این گسترش، باید بهترین سیستم را انتخاب کرد که معمولاً یکنواخت نیست و متناسب با شرایط زمانی و مکانی متفاوت است [۲۰۸، ۲۰۹].
- برخورد با قدرت‌های حاکم: ممکن است شامل جنگ تهاجمی (نه علیه ملت‌ها، بلکه علیه قدرت‌های حاکم و ظالم) باشد.
- خطر خستگی: یکی از مشکلات این مرحله، پدید آمدن روحیه خستگی و توقع زیاد از سوی افراد جامعه پس از سال‌ها فداکاری و رنج است که می‌خواهند اکنون زندگی راحت‌تری داشته باشند [۲۱۱، ۲۱۲]. قرآن کریم نیز در سوره انفال به مسلمانان یادآوری می‌کند که نباید ضعف نشان دهند و باید برای پاداش الهی به جهاد ادامه دهند.
در نهایت، دکتر بهشتی تأکید می‌کند که آگاهی از این نقاط آسیب‌پذیری نهضت، می‌تواند به رهبری و مدیریت حرکت در جهت موفقیت بیشتر کمک کند.
