خلاصه
این سند، گزیده‌هایی از کتاب «نقش آزادی در تربیت کودک» اثر شهید آیت‌الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی است که توسط بنیاد نشر اندیشه‌ها و آثار ایشان در سال ۱۳۹۰ در تهران منتشر شده است. محور اصلی کتاب، بررسی نقش آزادی در تربیت کودکان و رشد شخصیت انسانی با رویکردی اسلامی است. متن به موضوعاتی چون تربیت فکری کودکان، اهمیت عادت‌سازی مثبت، و مفهوم عشق الهی در زندگی انسان می‌پردازد. هدف کلی، ارائه راهبردهایی برای پرورش انسان‌هایی آگاه، مختار و متعهد است که بتوانند در جامعه اسلامی نقش‌آفرین باشند.
خلاصه مفصل
منبع “نقش آزادی در تربیت کودک” مجموعه‌ای از گفتارها و نوشتارهای شهید آیت‌الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی است که در سال ۱۳۹۰ توسط بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های ایشان منتشر شده است. این کتاب به بررسی ابعاد گوناگون نقش آزادی در تربیت، با تأکید بر دیدگاه اسلامی و انسانی، می‌پردازد.
در ادامه، خلاصه مفصلی از این منبع ارائه می‌شود:
۱. نقش محوری آزادی در تربیت کودک دکتر بهشتی آزادی را یک موهبت الهی و ویژگی اساسی انسان می‌داند. او استدلال می‌کند که انسان در میان سایر موجودات، به دلیل قدرت اندیشه، تجزیه و تحلیل، خلاقیت، و مهم‌تر از همه، توانایی انتخابگر بودن و آزاد بودن، ممتاز است. هدف تربیت، پرورش نسلی است که پاینده به اصول اخلاقی، عالم، و خلاق باشد و آزادی نقش مهمی در آن ایفا می‌کند. خداوند انسان را مختار آفریده و به او اختیار داده است تا زندگی خود را آگاهانه انتخاب کند. بنابراین، نقش والدین و مربیان نباید سلب‌کننده آزادی کودکان باشد، بلکه باید زمینه‌ساز رشد سریع‌تر، سالم‌تر و مستقیم‌تر برای انتخاب آگاهانه مسیر حق باشد. ایشان به شدت با تبدیل کردن کودک به “آدمک مصنوعی” یا “عروسک زیبا” که فاقد اراده و انتخاب باشد، مخالف است.
۲. انسان‌شناسی و رابطه آزادی با شخصیت
- تمایز انسان از حیوان: بهشتی توضیح می‌دهد که تفاوت اساسی انسان با سایر جانداران در این است که انسان موجودی اندیشمند، تحلیل‌گر، نوآفرین، و انتخابگر است. در حالی که حیوانات بیشتر بر اساس غرایز عمل می‌کنند، انسان هدایت غریزی ضعیف‌تری دارد و باید با خودآگاهی و انتخاب احسن به زندگی خود سامان دهد.
- شخصیت: ایشان به تعریف آلپرت از شخصیت اشاره می‌کند که آن را “سازمان پویای منظومه‌های روانی-جسمانی فرد که سازگاری بی‌همتای وی با محیطش را موجب می‌شود” می‌داند. بهشتی بر پویا و متحرک بودن شخصیت انسانی تأکید می‌کند و معتقد است که شخصیت انسان هرگز ثابت نیست و دائماً در حال دگرگونی است.
- رابطه آزادی با شخصیت: آزادی است که کیفیت خاصی به هستی انسان می‌بخشد و شخصیت او را شکل می‌دهد. تربیت باید به شکوفایی استعدادها و شخصیت‌سازی کمک کند، نه اینکه انسان را به مهره‌ای قالبی تبدیل کند.
۳. مفهوم تکلیف الهی تکالیف الهی از دیدگاه بهشتی، بار و مزاحمتی بر دوش انسان نیستند، بلکه دستوراتی هستند که انسان را به تلاش و تکاپو برای رسیدن به کمال و پیشرفت وادار می‌کنند. خداوند هیچ تکلیفی را فراتر از توانایی انسان قرار نمی‌دهد. ایشان بین “تکلیف” (که به سوی کمال می‌برد) و “جریمه” (که نتیجه تخلف است) تمایز قائل می‌شود.
۴. تضاد دو نسل دکتر بهشتی به درگیری میان نسل جوان و قدیم می‌پردازد و دو دیدگاه را مطرح می‌کند:
- یک دیدگاه، آن را نشانه تحرک، پویایی و نوآفرینی جامعه می‌داند.
- دیدگاه دیگر، آن را نشانه‌ای از انحطاط اخلاقی و اجتماعی تلقی می‌کند. اسلام این درگیری را فی‌نفسه بد نمی‌داند و آن را به دو بخش تقسیم می‌کند:
- درگیری بر سر حق و باطل: در این زمینه، اسلام نسل جوان را که فطرت پاک‌تری به حق و عدالت دارد، تأیید می‌کند و به والدین توصیه می‌کند که اگر فرزندشان در راه حق پویاتر است، به او کمک کنند نه مانعش شوند. والدین نباید فرزندان را مجبور به پذیرش عقاید خود کنند، بلکه باید فرصت تحقیق و انتخاب دین را به آنها بدهند.
- درگیری بر سر مسائل دیگر (غیر از حق و باطل): در این موارد، اسلام به احترام متقابل و مماشات توصیه می‌کند.
۵. تعلیم و تربیت و اهمیت سازمان‌یافتگی ایشان برای خودسازی انسان‌ها در یک جامعه انقلابی، بر ایجاد یک “جریان نیرومند، پرتوان و پرجاذبه” تأکید می‌کند که آگاهانه و آزادانه افراد جامعه را به خود جذب کند. این جریان باید مبتنی بر آزادی و آگاهی باشد، نه اجبار. بهشتی از معلمان و مسئولان می‌خواهد که متشکل و سازمان‌یافته عمل کنند تا بتوانند نقش خود را در جامعه‌ای اسلامی به بهترین شکل ایفا کنند. او بر جذابیت عمل صالح به عنوان مؤثرترین شیوه دعوت (کونوا دعات بغیر السنتکم) تأکید می‌کند.
۶. پرورش فکری کودکان و نحوه برخورد با مسائل آنان
- سلامت جسمی و نشاط: توجه به سلامت جسمی و روانی کودکان، به‌ویژه نشاط و پویایی آنها، بسیار مهم است.
- تکالیف درسی: والدین باید در حدی که می‌توانند، بر تکالیف درسی کودکان نظارت کلی داشته باشند و فرزندشان را به مطالعه کتاب‌های درسی جدید تشویق کنند. نباید به جای کودک، تکالیف را انجام داد.
- کنجکاوی: والدین باید کنجکاوی کودکان را ارضا کنند و برای پاسخ به سؤالاتشان، کتابخانه کوچک خانگی فراهم آورند و با کودکان گفتگو کنند، حتی اگر پاسخ را ندانند و نیاز به تحقیق داشته باشند.
- کتاب‌خوانی: تشویق به خواندن کتاب‌های داستانی ساده و هدفمند به دلیل پرورش استعدادها و نجات دادن کودکان از قالبی فکر کردن، بسیار حائز اهمیت است.
- عبادت: والدین باید با عمل و الگو بودن، کودکان را به عبادت تشویق کنند و برایشان فضایی معنوی ایجاد کنند.
۷. عادت دکتر بهشتی به تأثیر عمیق عادت در سرنوشت انسان اشاره می‌کند و آن را اکتسابی می‌داند، نه ارثی. او با ارجاع به ویلیام جیمز، بر قاطعیت در برداشتن اولین قدم برای ترک عادت بد یا کسب عادت خوب و عدم اجازه به استثنائات تأکید می‌کند. عادات مثبت می‌توانند زندگی را تسهیل کرده و انسان را برای فعالیت‌های فکری بالاتر فارغ سازند.
۸. تربیت اسلامی و مشکلات جوامع ایمانی
- محبت الهی: محور اصلی جامعه و زندگی انسانی باید محبت و مهر باشد. بالاترین و گسترده‌ترین نوع محبت، محبت الهی است که باید بر تمام محبت‌های دیگر (خانوادگی، خویشاوندی، ملی، همشهری) حاکم باشد و آنها را در ذیل خود قرار دهد. خشم و غضب باید تنها در صورتی به کار گرفته شود که انحرافی از محور محبت الهی پیش آید.
- آسیب‌پذیری جوامع ایمانی: جوامعی که بر محور ایمان شکل می‌گیرند، به دلیل شور و گرمای ایمان، در برابر دشمنان رند و منافق آسیب‌پذیری خاصی دارند که می‌توانند با سوءاستفاده از احساسات مردم، تفرقه ایجاد کنند. برای مقابله با این خطر، افزایش آگاهی مستند و اصیل نسبت به اسلام و تشیع، برگرفته از کتاب خدا و سنت رسول و ائمه، ضروری است.
- مرجع‌شناسی و اهمیت چهره: در بحران‌ها، نیاز به چهره‌های آگاه، با سابقه، امین، زیرک، و حق‌پرست است که بتوانند مرجع فکری و عملی برای مردم باشند.
۹. تفریح از دیدگاه اسلام اسلام تفریح و نشاط را یک نیاز طبیعی و اساسی انسان می‌داند، نه فقط راهی برای تجدید قوا. قرآن صراحتاً با تحریم زیبایی‌ها و مواهب پاک زندگی مخالفت می‌کند و نشاط را جزو نعمت‌های الهی می‌شمرد. اسلام دین غم و اندوه نیست، بلکه به زندگی بانشاط و همراه با لذت در دنیا (در چارچوب حق و عدالت) و بهشت (نشاط خالص و کامل) وعده می‌دهد.
۱۰. ویژگی‌های نسل جوان نسل جوان از نظر احساسی پرشور، با فطرت سالم و دست‌نخورده است و در ساختن آینده نقشی بسیار مؤثر دارد. انقلاب اسلامی نیز برای ایجاد تغییر و پیشرفت، به نقش این نسل بسیار توجه کرده است.
در مجموع، منبع “نقش آزادی در تربیت کودک” بر این نکته کلیدی تأکید دارد که آزادی انتخاب و خودسازی، جوهر هستی انسانی و اساس تربیت اسلامی است. این آزادی، باید در پرتو محبت الهی و با هدایت چهره‌های آگاه و امین، به رشد و کمال انسان در یک جامعه متشکل و پویا بینجامد.
