خلاصه
این سند شامل بخش‌هایی از کتاب “موسیقی و تفریح در اسلام” نوشته دکتر سید محمد حسینی بهشتی است که توسط بنیاد نشر اندیشه‌ها و آثار ایشان گردآوری شده است. بخش اول کتاب به بررسی دیدگاه اسلام در مورد موسیقی می‌پردازد و تاکید می‌کند که قرآن و روایات مستقیماً واژه موسیقی را حرام نکرده‌اند، بلکه فقها با بررسی مفاهیمی مانند “غنا” و “لهو” به حرمت موسیقی‌های خاصی که انسان را از یاد خدا غافل کرده و به گناه تشویق می‌کنند، حکم داده‌اند. بخش دوم به “تفریح از دیدگاه اسلام” می‌پردازد و آن را نه تنها یک نیاز طبیعی برای تجدید قوا، بلکه یک نیاز اساسی انسانی می‌داند که خداوند آن را حلال و موجب نشاط زندگی معرفی کرده است. در نهایت، این اثر به نقش تفریحات سالم در تقویت جامعه اسلامی و جلوگیری از انحرافات اشاره می‌کند.
خلاصه مفصل
برای درک جامع از منبع “موسیقی و تفریح در اسلام”، خلاصه‌ای مفصل از مطالب آن به شرح زیر ارائه می‌شود:
مقدمه و جزئیات کتاب:
- این کتاب در سال ۱۳۹۰ توسط “بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت‌الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی” در تهران منتشر شده است و چاپ ششم آن محسوب می‌شود.
- کتاب توسط دکتر سید محمد حسینی بهشتی (متولد ۱۳۰۷-۱۳۶۰) تهیه و تنظیم شده و دارای شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۸۸۷-۴۶-۵ می‌باشد.
- موضوعات اصلی کتاب شامل “تفریح و اسلام” و “موسیقی و اسلام” است.
ساختار و محتوای اصلی کتاب:
این کتاب دو گفتار اصلی دارد:
- موسیقی از نظر اسلام: این گفتار از نواری پیاده شده است که دکتر بهشتی در پاسخ به پرسش‌های مسلمانان مقیم اروپا و ایران در سال‌های ۱۳۴۳-۱۳۴۹ (دوران حضور ایشان در هامبورگ آلمان) ایراد فرموده‌اند.
- تفریح از دیدگاه اسلام: این گفتار نیز از سخنرانی ایشان در اردوی تابستانی مدرسه رفاه بین سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ استخراج شده است.
۱. موسیقی از نظر اسلام
- عدم ذکر مستقیم در قرآن و روایات: دکتر بهشتی تأکید می‌کنند که کلمه “موسیقی” یا معادل عربی آن “موزیک” در قرآن کریم و حتی در روایات به طور قطع یافت نمی‌شود.
- تمرکز فقها بر “غنا” و “لهو آلات”: فقها برای بحث درباره حکم موسیقی در اسلام، به بحث درباره “غنا” (آوازخوانی) از یک سو و “لهو آلات” (ابزارهای لهو و سرگرمی) از سوی دیگر پرداخته‌اند. در کتب فقهی، بحث درباره “غنا” معمولاً در کنار بحث “لهو آلات” دیده می‌شود.
- تحلیل واژه “لهو” در قرآن:
- کلمه “لهو” چندین بار در قرآن کریم آمده است، از جمله در سوره جمعه، آیه ۱۱.
- این آیه به گروهی از مسلمانان سست‌ایمان اشاره دارد که هنگام خطبه نماز جمعه پیامبر (ص)، با شنیدن صدای طبل و ساز کاروان‌های تجاری یا موسیقی مجالس طرب، نماز را رها کرده و برای تماشا یا معامله می‌رفتند.
- آیه، رفتار آنها را نکوهش می‌کند و می‌فرماید: «قل ما عند الله خیر من اللهو و من التجاره والله خیر الرازقین» (بگو آنچه نزد خداست از لهو و تجارت بهتر است و خدا بهترین روزی‌دهندگان است).
- تفسیر “لهو” در این آیه: منظور از “لهو” در اینجا، صدای طبل و نقاره و شیپور کاروان‌ها و سرگرم‌کننده‌های مشابه بوده است.
- نتیجه‌گیری در مورد “لهو”: نمی‌توان از این آیه برای حرام بودن مطلق موسیقی یا لهو استفاده کرد. آیه در صدد نکوهش ترک نماز پیامبر برای لهو و تجارت است، نه حرام کردن آنها.
- تحلیل واژه “لغو” در قرآن:
- کلمه “لغو” نیز در چند آیه دیگر از قرآن آمده است، از جمله در سوره مؤمنون (آیه ۳)، سوره فرقان (آیه ۷۲) و سوره قصص (آیه ۵۵).
- “لغو” به معنای بیهوده و “لهو” به معنای سرگرمی است.
- آیات مذکور مؤمنان را به اعراض و دوری از “لغو” توصیه می‌کنند.
- نتیجه‌گیری در مورد “لغو”: این آیات نیز نمی‌توانند به طور مستقل برای اثبات حرمت موسیقی استفاده شوند.
- خلاصه قرآنی: بهشتی نتیجه می‌گیرد که در قرآن آیه‌ای وجود ندارد که بتواند به طور کلی حرمت موسیقی یا حتی حرمت “غنا” و “لغو” را اثبات کند.
- تحلیل روایات:
- حرمت غنا و لهو آلات: روایات بسیاری درباره “غنا” و “لهو آلات” مانند تنبور، ساز و ویلن وجود دارد که کم و بیش بر حرام بودن استفاده از این وسایل دلالت می‌کنند. این روایات هم در کتب شیعه و هم در کتب اهل سنت موجود است.
- تفسیر فقها از روایات: برخی از فقها این روایات را این‌گونه استنباط کرده‌اند که موسیقی به طور کلی حرام نیست. بلکه روایات در صدد بیان حرمت آن نوع خاص از موسیقی و آوازه‌خوانی هستند که در مجالس خوشگذرانی، لهو و لعب زمان معصومین (ع) و حاکمان و ثروتمندان معمول بوده است.
- ویژگی‌های موسیقی حرام:
- مجالسی که در آن زنان با مردان شرکت می‌کردند و به فسق، فجور، هوسرانی و زنا تشویق می‌شد.
- هر نوع موسیقی و آوازه‌خوانی که شنونده را به شهوترانی و بی‌بندوباری بکشاند.
- هر موسیقی که باعث غفلت از یاد خدا شود و اراده فرد را در پرهیز از گناه سست کند.
- موسیقی که باعث شود انسان ارزش‌های عالی انسانی، تقوی و پاکی را فراموش کند.
- موسیقی حلال: اگر موسیقی یا آوازه‌خوانی چنین تأثیری نداشته باشد، حرام نیست. این رأی برخی از فقها و دانشمندان است.
- نقش “یاد خدا”: ایمان به عنوان “پلیس باطن” و “وجدان الهی” انسان را از گناه باز می‌دارد. هر نوع موسیقی که این یاد خدا را در انسان تضعیف کند یا از بین ببرد، حرام است.
۲. تفریح از دیدگاه اسلام
- نقد روایات صوفیانه: دکتر بهشتی به نقد روایات صوفیانه می‌پردازد که نشاط و تفریح را در زندگی مسلمان یک نقطه ضعف معرفی می‌کنند و تأکید می‌کند که این روایات ارتباط اصیلی با قرآن و پیشوایان اسلام ندارند.
- تجربه شخصی و تفسیر آیه “فلیضحکوا قلیلاً ولیبکوا کثیراً”:
- ایشان تجربه‌ای از جوانی خود را نقل می‌کنند که یکی از دوستانشان با استناد به آیه “فلیضحکوا قلیلاً ولیبکوا کثیراً” (توبه، ۸۲)، خندیدن را منع می‌کرد.
- دکتر بهشتی بعداً با تحقیق در قرآن، متوجه می‌شود که این آیه در مقام نکوهش و نفرین نسبت به کسانی نازل شده است که در زمان پیامبر (ص) از فرمان بسیج عمومی برای مبارزه با کفار سرپیچی کرده بودند.
- نتیجه‌گیری: این آیه دستوری برای همه مسلمانان در تمام دوران‌ها برای کم خندیدن و زیاد گریه کردن نیست، بلکه نفرینی بر گروهی خاص است. اسلام زندگی بانشاط و توأم با خنده را رحمت و نعمت خدا می‌داند و گریه و زاری را خلاف آن می‌شمارد.
- اشتباه در استنباط از این آیه و تلقین آن به مسلمانان، باعث شده که توجه جامعه ما به تفریح کم باشد.
- تفریح یک نیاز طبیعی و اصلی انسان:
- تفریح صرفاً برای تجدید قوا نیست، بلکه یکی از نیازهای اساسی زندگی انسان است، مانند نیاز به غذا.
- خداوند به عنوان آفریدگار، نیاز به تفریح و نشاط را در نظام طبیعت قرار داده است تا انسان همواره شور و نشاط زندگی را داشته باشد.
- اسلام دین غم و اندوه و بی‌نشاطی نیست.
- حمایت قرآن از بهره‌مندی از زیبایی‌ها:
- آیه ۳۲ سوره اعراف: «قل من حَرَّمَ زینهَ اللّهِ الَّتی أَخرَجَ لِعِبادِهِ و الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزقِ…» (بگو چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگانش بیرون آورده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟).
- این آیه به صراحت نشان می‌دهد که خداوند زیبایی‌ها، زینت‌ها و روزی‌های پاکیزه را برای مؤمنان در زندگی دنیا و آخرت حلال کرده است.
- تفاوت دنیا و آخرت: در دنیا زیبایی‌ها و شادی‌ها آلوده به زشتی‌ها و غم‌ها هستند، اما در آخرت این مواهب به صورت خالص برای مؤمنان وجود دارد.
- اسلام اصالتاً به بهره‌مندی از عوامل نشاط‌آور و زیبایی‌های زندگی اهمیت می‌دهد.
- بهشت به عنوان نمادی از نشاط کامل:
- قرآن کریم بهشت را با تصاویری از باغ‌های زیبا، میوه‌ها، گل‌ها، آب‌های زلال، بهترین همسران و بهترین پذیرایی‌کنندگان، و هر آنچه چشم‌ها از دیدنش لذت می‌برد و دل‌ها می‌خواهد (زخرف، ۷۱) توصیف می‌کند. این توصیفات نمایانگر یک زندگی سراسر نشاط و بهره‌مند از زیبایی‌های پاک و خالص است.
- آیا دینی که چنین زندگی جاویدی را وعده می‌دهد، می‌تواند ضد نشاط باشد؟.
۳. رابطه لذت با نشاط
- نقد مروجان بی‌نشاطی: دکتر بهشتی با تعجب و انتقاد از کسانی صحبت می‌کنند که قرن‌ها بی‌نشاطی را به مسلمانان تلقین کرده‌اند.
- فطرت و نشاط: اسلام دین فطرت است و نشاط ارتباط تنگاتنگی با فطرت انسان دارد.
- حدیث امیرالمؤمنین علی (ع) در نهج‌البلاغه:
- امام علی (ع) در مورد یکی از دوستانشان که خانه بزرگی داشت، فرمودند که این خانه را برای آخرتت به کار بگیر، مثلاً مهمان‌پذیری کن، صله رحم به جا بیاور، و آن را پایگاهی برای تلاش در راه حق و عدالت قرار بده.
- همچنین، امام علی (ع) به برادر دیگری که از دنیا رو گردانده بود، لباس پشمینه می‌پوشید و فقط به عبادت مشغول بود، پرخاش کردند و فرمودند که خدا تمام این مواهب را حلال و آفریده، پس چرا آنها را نپذیریم؟.
- وظیفه امام: امام علی (ع) اشاره می‌کنند که حساب ایشان به عنوان زمامدار امت جداست و وظیفه دارد زندگی‌اش همسطح فقیرترین مسلمانان باشد تا فقیری احساس بی‌اعتنایی نکند (نهج‌البلاغه، خطبه ۲۰۳). اما این وظیفه عموم مردم نیست.
- لزوم فراهم‌آوردن تفریح سالم در جامعه:
- در جامعه‌ای که تقسیم ثروت عادلانه نیست و اکثریتی از مردم از حداقل‌ها محرومند، تفریح سالم برای آنها بی‌معنا می‌شود.
- ایشان بر لزوم تلاش جمعی (توسط بنیاد رفاه و امثال آن) برای ایجاد امکانات تفریحی (باشگاه‌ها، باغ‌ها، زمین‌ها، برنامه‌های مسافرتی) در حدود متعارف و با هزینه‌های سهل‌الوصول برای تمام اقشار جامعه، به خصوص قشرهای محروم، تأکید می‌کنند.
- تعاون اجتماعی: قرآن می‌فرماید که مردان و زنان باایمان، سرپرست و پشتیبان یکدیگرند (توبه، ۷۱). این شامل تأمین نیازهای گوناگون اجتماعی، از جمله تفریح، می‌شود.
- باید برنامه‌هایی برای دختران و پسران تهیه شود تا احساس نکنند که به خاطر پایبندی به دین از مواهب زندگی محروم مانده‌اند. این محرومیت خطری بزرگ برای ایمان آنهاست.
در مجموع، این منبع تلاش می‌کند تا دیدگاهی متعادل و روشن‌فکرانه از اسلام در مورد موسیقی و تفریح ارائه دهد و با برداشت‌های خشک و افراطی که موجب بی‌نشاطی در جامعه می‌شود، مقابله کند. اسلام نه تنها تفریح و نشاط را حرام نمی‌داند، بلکه آن را نیازی طبیعی، نعمتی الهی و عاملی برای زندگی سالم و پربار در سایه یاد خدا می‌داند، با این شرط که به گناه و غفلت از خداوند منجر نشود.
