خلاصه کتاب
این سند مجموعه‌ای از گفت‌وگوها درباره آزادی در بستر انقلاب اسلامی ایران است که شامل مباحثات میان دکتر بهشتی، کیانوری، فتاپور، و پیمان می‌شود. شرکت‌کنندگان به بررسی مفهوم آزادی از دیدگاه‌های مختلف، از جمله دیدگاه اسلامی، سوسیالیستی، و لیبرالیستی می‌پردازند. متن بر اهمیت آزادی اندیشه و بیان، تفاوت‌های آن در جوامع گوناگون، و نقش جبرهای اجتماعی و درونی در محدود کردن آزادی تأکید دارد. همچنین، به چالش‌های پیش روی انقلاب در تأمین آزادی و عدالت اجتماعی و لزوم همکاری نیروهای مختلف در برابر دشمنان مشترک می‌پردازد.
خلاصه مفصل کتاب
منبع انتخابی شما، “آزادی، هرج و مرج، زورمداری”، مجموعه‌ای از مباحثات تلویزیونی است که در سال ۱۳۶۰ برگزار شده و دیدگاه‌های متفاوتی را در مورد مفهوم آزادی در بستر انقلاب اسلامی ایران ارائه می‌دهد [۱، ۲، ۱۵]. این خلاصه‌ی مفصل به ساختار کتاب، زمینه‌ی تاریخی مباحثات، و دیدگاه‌های چهار شرکت‌کننده‌ی اصلی در دو جلسه‌ی اول می‌پردازد:
۱. اطلاعات کتاب و زمینه‌ی مباحثات:
- عنوان و پدیدآورندگان: کتاب “آزادی، هرج و مرج، زورمداری” توسط بنیاد نشر اندیشه‌ها و آثار آیت‌الله شهید دکتر بهشتی تهیه و تنظیم شده است [۱]. این کتاب شامل مباحثات دکتر سید محمد حسینی بهشتی، دکتر حبیب‌الله پیمان، دکتر نورالدین کیانوری و مهدی فتاپور است [۲].
- هدف از انقلاب اسلامی و چالش‌های پس از آن: مقدمه‌ی کتاب بیان می‌کند که هر حرکت اجتماعی برای اصلاح جامعه، دو هدف اصلی دارد: رفع موانع و ساختارهای نبی‌هنجار، و سپس ایجاد ساختارهای جدید [۳]. انقلاب اسلامی ایران نیز با هدف رفع ظلم و بی‌عدالتی، و برپایی جامعه‌ای برای تعالی انسان شکل گرفت [۴]. سال‌های اولیه پس از انقلاب (۱۳۵۷-۱۳۶۰) با چالش‌های بزرگی از جمله کثرت گروه‌ها و احزاب سیاسی، رواج شایعات، و فضای پر‌تنش مواجه بود [۵].
- ضرورت مباحثات آزاد: برای بازشناخت واقعیت از توهم و حق از باطل، و توضیح مواضع شفاف احزاب، نیاز به برگزاری جلسات مناظره احساس شد [۶]. سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در همین راستا تصمیم به برگزاری این میزگردها گرفت و از آیت‌الله دکتر بهشتی دعوت کرد [۶].
- پیشینه‌ی دکتر بهشتی در مناظرات: دکتر بهشتی پیش از انقلاب، به‌ویژه در دهه‌ی ۱۳۴۰، در جلسات گفت‌وگو با دانشجویان ایرانی مقیم اروپا و اندیشمندان مکاتب مختلف فکری شرکت داشتند و به اهمیت گفت‌وگوی شفاف و صادقانه باور عمیقی داشتند [۷].
- ویژگی‌های دکتر بهشتی در مناظره: متانت و انصاف در گفت‌وگو، و شفافیت و صلابت در تبیین مواضع و دیدگاه‌ها از ویژگی‌های ایشان در مناظرات بود [۸].
- انگیزه‌ی بنیاد نشر آثار: بنیاد نشر آثار دکتر بهشتی با انتشار متن این گفت‌وگوها، قصد دارد نسل جدید را با افکار ایشان آشنا کرده و بر بخش‌های فراموش‌شده‌ی تاریخ نهضت مردم ایران پرتو افکند [۹].
- مشکلات در تهیه مستندات: از پنج جلسه‌ی مناظره، تنها نوارهای صوتی دو جلسه به دست بنیاد رسیده است، زیرا صدا و سیما با بهانه‌های واهی از همکاری کامل برای ارائه آرشیو خودداری کرده است [۹، ۱۰].
- نحوه ویرایش و ضبط: تلاش شده است تا سخنان افراد حاضر در جلسات، حتی با برخی تعابیر و کلمات متفاوت (مثلاً “سوسیالیزم” و “سوسیالیسم”)، تا حد ممکن همان‌گونه که ادا شده، تحریر گردد تا امانت حفظ شود [۱۲]. در مواردی که برای روشن شدن مراد گوینده، کلمه‌ای اضافه شده، با علامت [] مشخص گردیده است [۱۴].
۲. خلاصه‌ی جلسه اول (تاریخ برگزاری: ۱۳۶۰/۳/۱):
- شرکت‌کنندگان: دکتر سید محمد حسینی بهشتی (از حزب جمهوری اسلامی)، دکتر نورالدین کیانوری (از حزب توده ایران)، دکتر حبیب‌الله پیمان (از جنبش مسلمانان مبارز)، و مهدی فتاپور (از سازمان فداییان خلق ایران – اکثریت) [۱۵، ۲۱].
- مقدمه‌ی مجری: سازمان صدا و سیما هدف خود را از این برنامه، روشنگری مسائل سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک در جامعه‌ی انقلابی ایران، آشنایی افکار با اصول اسلامی و سالم‌سازی جامعه اعلام کرد [۱۶]. وی از غیبت برخی گروه‌ها و احزاب که در جلسات مقدماتی شرکت کرده بودند، ابراز تأسف نمود [۱۷، ۱۸]. مجری تأکید کرد که برنامه بی‌طرف است و به هیچ گروه یا حزبی تعلق ندارد [۲۱].
- دیدگاه دکتر بهشتی درباره‌ی آزادی:
- تعریف آزادی: از دیدگاه اسلام، آزادی یک پویایی مستمر، انسان‌شدنی، خودآگاه، خودساز و انتخابگر است [۲۷، ۶۲]. انسان آزاد آفریده شده و بزرگترین امتیاز او همین آزادی آگاهانه است [۶۲].
- آزادی در برابر جبر طبیعت: انسان از جبر و بندگی طبیعت آزاد است و با آگاهی و خلاقیت می‌تواند بر قوانین طبیعی چیره شود (مثلاً پرواز با هواپیما در برابر جاذبه‌ی زمین) [۶۳، ۶۴، ۶۵، ۶۶].
- آزادی در برابر جبر اجتماعی: انسان در برابر جبر اجتماعی، اقتصادی، تاریخی و سنن اجتماعی نیز آزاد است و می‌تواند در مقابل تنگناهای ناشی از این قوانین شورش کند و آنها را تغییر دهد (مانند پیروزی انقلاب ایران) [۱۰۶، ۱۰۷، ۱۰۸، ۱۰۹، ۱۱۰].
- محدودیت‌های آزادی: آزادی در نظام اسلامی، دو محدودیت دارد:
- عدم لطمه به آزادی دیگران: آزادی فرد نباید به آزادی دیگران لطمه بزند [۲۰۹].
- عدم فسادآفرینی: آزادی‌هایی که زمینه‌ی رشد فساد و ابتذال را فراهم می‌کنند، در نظام اسلامی محدود می‌شوند (مانند نشر ترانه‌های مبتذل) [۲۱۰، ۲۱۱].
- آزادی عقیده و بیان: آزادی عقیده یک امر طبیعی و غیرقابل تحمیل است [۳۵۹]. اما نشر یک‌طرفه‌ی افکار و عقاید ضد اسلامی، و انتشار کتب گمراه‌کننده ممنوع است، مگر اینکه همراه با نشریات دیگری باشد که به تحلیل و تجزیه‌ی روشنگرانه‌ی آن بپردازد [۳۶۰، ۳۶۱]. دکتر بهشتی معتقد است جامعه‌ی اسلامی نه چون اردوگاه‌های بسته مارکسیستی است و نه چون بازار مکاره‌ی لیبرالی غربی [۳۶۲]. وی بر این نکته تأکید می‌کند که ادب اسلامی در نقد افکار رعایت شود و از توهین به مقدسات پرهیز گردد [۳۶۶].
- آزادی احزاب و جمعیت‌ها: انسان حق طبیعی دارد که با هم‌فکران خود گروه‌هایی را تشکیل داده و به فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بپردازد. این آزادی با رعایت کامل احکام و اصول اسلام هیچ محدودیتی ندارد [۳۶۸، ۳۶۹].
- دیدگاه دکتر کیانوری درباره‌ی آزادی:
- ماهیت نسبی آزادی: آزادی مفهومی مطلق نیست، بلکه نسبی و تابع قوانین حاکم بر جامعه‌ی بشری است [۶۹]. انسان یک موجود اجتماعی زنده است و زندگی‌اش در محیط اجتماعی و در ارتباط با طبیعت محدود می‌شود [۷۰، ۷۱].
- آزادی در جامعه‌ی طبقاتی: در جامعه‌ی طبقاتی، آزادی یک مفهوم طبقاتی است. آزادی برای طبقات ستمگر و غارتگر (مانند آزادی برای ساواک در زمان شاه) و محدودیت آزادی برای توده‌های ستم‌کشیده [۷۴، ۷۵، ۷۶].
- مؤلفه‌های دموکراسی: دموکراسی تنها آزادی سیاسی نیست، بلکه شامل حقوق دموکراتیک توده‌ها در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی نیز می‌شود (مانند حق تشکل کارگران، دهقانان بر زمین خود، حق تحصیل و بهداشت رایگان، برابری زن و مرد) [۹۷، ۹۸].
- انسان سازنده‌ی تاریخ: انسان هم سازنده‌ی تاریخ است و هم ساخته‌ی آن [۱۲۰]. توده‌ها سازنده‌ی تاریخ‌اند [۱۲۱].
- آزادی در جامعه‌ی سوسیالیستی: آزادترین جوامع، جوامع سوسیالیستی‌اند که بر اساس حاکمیت خلق بنا شده‌اند [۲۶۲]. در این جوامع، آزادی برای دگراندیشان (که در چارچوب قانون اساسی فعالیت کنند) پذیرفته شده است [۲۶۴]. او به وجود احزاب مذهبی در ائتلاف دولتی برخی کشورهای سوسیالیستی اروپای شرقی اشاره کرد [۲۸۳]. حزب توده خود را یک حزب سیاسی می‌داند نه یک حزب مذهبی یا ضد مذهبی، و معتقد است در برنامه‌اش آزادی‌های لازم برای همه (به شرط عدم مخالفت با نظام) تضمین شده است [۳۷۹، ۳۸۰، ۳۸۱، ۳۸۲].
- نقد تبلیغات غربی: کیانوری معتقد است بسیاری از اطلاعات در مورد کشورهای سوسیالیستی از منابع غربی و امپریالیستی تأمین می‌شود [۳۰۸، ۳۰۹]. وی پیشنهاد داد هیئت‌هایی برای شناخت مستقیم از این کشورها اعزام شوند [۳۱۰].
- دیدگاه دکتر پیمان درباره‌ی آزادی:
- ماهیت نسبی آزادی: آزادی در جهان خلقت نسبی است و امکان طرح نقطه‌نظرهای مختلف نیز مطلق نیست [۴۲].
- جبر تا آزادی (سیر الی‌الله): حرکت انسان از جبر به سوی آزادی مطلق است؛ این حرکت به سوی خداست و از سرنوشت و رستگاری انسان جدا نیست [۴۸، ۴۹].
- دو نوع آزادی:
- آزادی شیطانی: آزادی بدون قید و بند برای ارضای هوس‌ها، تجاوز، زیاده‌خواهی، انباشت ثروت و قدرت که لازمه‌ی آن سلطه است [۷۸].
- آزادی روح الهی: آزادی برای تکامل انسانی و قرب به خدا [۷۹].
- اهمیت آزادی درونی (جهاد اکبر): آزادی واقعی انسان تنها با مبارزه با موانع درونی (نفس اماره، زیاده‌خواهی، قدرت‌طلبی) و بیرونی (مناسبات ظالمانه‌ی اجتماعی) محقق می‌شود [۱۳۸، ۱۴۴]. بدون غلبه بر شیطان نفس، حتی با تغییر مناسبات اجتماعی، خطر بازگشت به استبداد وجود دارد (مانند استالین) [۱۴۲، ۱۴۵].
- مسئولیت مستضعفان: خطاب اسلام ابتدا به مستضعفان است که از اسارت نفس و وابستگی‌ها رها شده و برای احقاق حق خود قیام کنند [۱۵۰، ۱۵۱، ۱۴۹].
- وحدت در برابر استکبار: برای مبارزه با دشمن اصلی (امپریالیسم جهانی)، وحدت و یکپارچگی مردم و گروه‌های مختلف، حتی با وجود اختلاف عقاید، ضروری است [۱۶۶، ۱۶۷]. اختلاف عقیده نباید به دشمنی تبدیل شود [۱۶۷].
- نقد بی‌طرفی مجری: دکتر پیمان چندین بار به بی‌طرف نبودن مجری و ارائه‌ی تفاسیر مغایر با سخنان خود اعتراض کرد [۲۲۷، ۲۶۹، ۳۱۳].
- دیدگاه مهدی فتاپور درباره‌ی آزادی:
- آزادی به‌عنوان پیروزی انقلاب: ایجاد فرصت برای بحث آزاد را یک پیروزی برای انقلاب و گامی در جهت پیشرفت آن دانست [۵۱، ۵۲]. این مباحثات به مردم کمک می‌کند تا مواضع گروه‌ها را بهتر درک کنند و خط سازش با امپریالیسم را شناسایی کنند [۵۲، ۵۳].
- فوریت پرداختن به مسائل عینی: با توجه به شرایط بحرانی کشور (جنگ تحمیلی، مسائل کردستان، مشکلات اقتصادی، توطئه‌های خارجی)، تمرکز بر مسائل مشخص و عینی جامعه ضروری‌تر از بحث‌های انتزاعی و ایدئولوژیک است [۵۵، ۲۴۷، ۲۵۰، ۲۵۱، ۲۵۲، ۲۵۳].
- آزادی طبقاتی: آزادی نسبی است و در جامعه‌ی طبقاتی، مفهوم آن به منافع طبقاتی بستگی دارد [۹۰]. آزادی‌ای که نیروهای ضد انقلاب و ساواک مطرح می‌کنند، آزادی برای استثمار و غارت است [۹۱]. دموکراسی واقعی باید حقوق دموکراتیک توده‌ها را در تمامی ابعاد (سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی) تأمین کند [۹۸].
- دیکتاتوری پرولتاریا: در جامعه‌ی سوسیالیستی، دموکراسی برای زحمتکشان و دیکتاتوری برای دشمنان خلق و استثمارگران برقرار است [۳۵۳، ۳۵۴].
- نقد محدودیت‌های داخلی: برخی تنگ‌نظری‌ها و دیدگاه‌های انحصارطلبانه در داخل کشور، مانع از حضور همه‌ی نیروهای انقلابی در صحنه می‌شود [۳۲۵، ۳۲۶]. وی از برخی عناصر درون حکومت و نیروهای انتظامی انتقاد کرد که مانع اجرای قانون و آزادی‌های قانونی می‌شوند و به تنش‌ها دامن می‌زنند [۲۹۷، ۲۹۸، ۳۳۵، ۳۳۶، ۳۹۹، ۴۰۰، ۴۰۱، ۴۰۲].
- تأکید بر مبارزه با توطئه‌ها: دولت باید با قاطعیت در برابر توطئه‌های ضد انقلاب و عوامل امپریالیسم ایستادگی کند و اجازه ندهد که عناصر مخرب فعالیت کنند [۳۵۵].
۳. خلاصه‌ی جلسه دوم (تاریخ برگزاری: ۱۳۶۰/۳/۴):
- خلاصه‌ی مجری از جلسه‌ی اول: مجری در ابتدا خلاصه‌ای از دیدگاه‌های چهار شرکت‌کننده در جلسه اول را ارائه داد. او به دیدگاه کیانوری، پیمان و فتاپور در مورد نسبی بودن آزادی و تابعیت آن از تضاد طبقاتی اشاره کرد، و در مقابل دیدگاه بهشتی را که انسان را در برابر جبرهای اجتماعی و تاریخی آزاد می‌داند، مطرح کرد [۲۰۰].
- دکتر بهشتی و طرح “اصول آزادی”:
- بهشتی مجدداً “اصول آزادی” را مطرح کرد و بر انسان‌شدنی بودن، خودآگاهی، خودسازی و انتخاب‌گری انسان تأکید نمود [۲۰۳، ۲۰۴].
- وی بر نقش فرد در آغاز حرکت‌های اجتماعی و آگاه کردن توده‌ها تأکید داشت [۲۰۵].
- بهشتی بر دو محدودیت آزادی در جامعه‌ی اسلامی تصریح کرد: اول اینکه آزادی فرد نباید به آزادی دیگران لطمه بزند و دوم اینکه آزادی‌هایی که فساد را در جامعه رواج می‌دهند، ممنوع است [۲۰۹، ۲۱۰].
- او سؤالاتی مشخص از کیانوری در مورد میزان آزادی در یک جامعه‌ی مارکسیستی (مانند آزادی مذهب، تبلیغ افکار ضد مارکسیستی، تشکیل احزاب ضد مارکسیستی) پرسید [۲۱۲].
- دکتر کیانوری و بحث جبر تاریخی و انقلاب سه‌مرحله‌ای:
- کیانوری بر نسبی بودن آزادی تأکید کرد و انسان را هم ساخته‌ی تاریخ و هم سازنده‌ی تاریخ دانست [۲۱۴، ۲۱۵].
- او معتقد بود جامعه‌ی سوسیالیستی آزادترین جامعه است که بر حاکمیت خلق بنا شده [۲۶۲].
- انقلاب اجتماعی را شامل سه عنصر انقلاب سیاسی (سرنگونی قدرت دولتی طبقات ستمگر)، انقلاب اقتصادی (تغییر مالکیت بر ابزار تولید) و انقلاب فرهنگی (تغییر آگاهی‌ها و ذهنیت‌ها) دانست [۲۲۲، ۲۲۳، ۲۲۴].
- وی در پاسخ به بهشتی تأکید کرد که در کشورهای سوسیالیستی، آزادی عقاید و تبلیغات مذهبی (به شرط عدم مخالفت با نظام) وجود دارد و به نمونه‌هایی از احزاب مذهبی در ائتلاف‌های دولتی اروپای شرقی اشاره کرد [۲۶۴، ۲۸۳].
- دکتر پیمان و تقابل آزادی درونی و بیرونی:
- پیمان بر این نکته تأکید کرد که آزادی باید با مبارزه با دو مانع (درونی و بیرونی) محقق شود [۲۲۸]. مانع درونی همان وسوسه‌های شیطانی و نفس اماره (زیاده‌خواهی، قدرت‌طلبی) است [۲۲۹، ۲۳۲]. مانع بیرونی نیز مناسبات ظالمانه‌ی اجتماعی است [۲۳۰، ۲۳۱].
- وی خطر بازگشت به استبداد را حتی پس از یک انقلاب سیاسی و اقتصادی، در صورت عدم اصلاح مبنای درونی انسان‌ها (عدم تقوا و تزکیه)، گوشزد کرد [۲۳۵، ۲۴۳].
- پیمان پیشنهاد کرد که در بحث‌ها به مصادیق عینی و اجتماعی مسائل پرداخته شود تا از انتزاعی شدن جلوگیری شود [۱۸۴، ۱۸۵، ۱۸۶].
- مهدی فتاپور و اولویت مسائل عینی جامعه:
- فتاپور مجدداً بر لزوم پرداختن سریع‌تر به مسائل مشخص و عینی جامعه (مانند مسائل کردستان، بیکاری، توطئه‌ها) تأکید کرد و بحث‌های مجرد ایدئولوژیک را برای مردم عادی کم‌فایده دانست [۲۵۳، ۲۵۴، ۲۵۶، ۲۵۷، ۲۵۸، ۲۵۹، ۲۶۰].
- او دولت را موظف به سرکوب عوامل ضد انقلاب و کسانی دانست که قصد بازگرداندن جامعه به استثمار را دارند [۴۱۶، ۴۱۷، ۴۱۸].
- فتاپور از برخی عناصر درون حکومت که با قانون‌شکنی و اقدامات خودسرانه، مانع اجرای قانون و ایجاد هرج و مرج می‌شوند و به وحدت مردم آسیب می‌رسانند، به‌شدت انتقاد کرد [۲۹۷، ۲۹۸، ۳۳۴، ۳۳۵، ۳۳۶، ۳۹۹، ۴۰۱، ۴۰۲، ۴۰۳]. او خواستار برخورد قاطعانه با این افراد، حتی در صورت انتساب به حزب جمهوری اسلامی، شد [۳۳۵، ۳۴۲، ۳۴۳، ۴۳۴، ۴۳۵].
۴. نتیجه‌گیری مجری و ادامه بحث: مجری در پایان جلسه دوم اذعان داشت که بحث‌ها ناتمام مانده و ابراز امیدواری کرد که صدا و سیما امکان ادامه‌ی بحث‌ها را فراهم آورد. وی بار دیگر از احزاب و گروه‌ها خواست تا برای شرکت در مباحثات اعلام آمادگی کنند [۴۳۷، ۴۳۸]. مجری در خلاصه‌ی پایانی خود، بر اختلاف‌نظر در مقایسه‌ی آزادی در مکتب اسلام و مارکسیسم تأکید کرد و به تفاوت دیدگاه‌ها در مورد ماهیت آزادی و محدودیت‌های آن اشاره نمود [۴۳۹، ۴۴۰، ۴۴۱].
